امروزه تعداد زیادی از والدین، دانش‌آموزان، پرسنل مدارس و مشاوران تحصیلی درگیر پدیده‌ای به نام کنکور(آزمون سراسری دانشگاه‌ها) هستند که استرس و اضطراب زیادی را با خودش برای همه‌ی این افراد مخصوصاً خود دانش‌آموزان به دنبال دارد با توجّه به اهمّیت این موضوع لازم است که مروری داشته باشیم بر مداخلاتی که برای تسهیل اضطراب کنکور می‌توان به کار برد.
در مقدّمه برای تفهیم بهتر موضوع تعریفی از استرس و اضطراب خواهیم داشت چرا که اکثراً به اشتباه این دو به یک معنا به کار برده می‌شوند.
استرس حالتی از تغییرات جسمی و روانی ست که در اثر عدم پاسخگویی به تقاضاهای متعدّد محیط شکل می‌گیرد که همراه با یک سری علائم جسمانی مثل تپش قلب، سردرد، حالت تهوّع و همچنین علائم روانشناختی مانند اضطراب را به دنبال خود دارد پس اضطراب و نشانه‌های آن از استرس سرچشمه می‌گیرند.
و امّا اضطراب، پاسخ طبیعی انسان به فشار‌های روانی و استرس هست در واقع یک حالت ناخوشایندی که همه‌ی آدمها به درجه‌ای آن را تجربه می‌کنند و حالتی از دلشوره و نگرانی، دغدغه و بیقراری که می‌تواند منجر به عدم تمرکز و یادگیری پایین در فرد شود و ریشه‌ی مشکلات انسان و تمام اختلالات روانی به اضطراب بر می‌گردد و اساساً دلیل شکل‌گیری همه‌ی نظریات روانشناختی در راستای تسکین اضطراب بوده است که به علت‌های مبهم اتّفاق می‌افتد. البته لازم است اشاره کنم که زندگی مکانی نیست که استرس و اضطراب در آن به کل از بین برود بلکه برای ادامه‌ی حیات مورد نیاز و در سطح بهینه یا آن باعث رشد انسان و غنابخشی به هیجانات و معنادهی به زندگی می‌شود؛ پس استرس و اضطراب یک سطح بهینه دارد که باعث رشد کارآمد فرد خواهد شد، امّا اگر به نقطه‌ای برسد که از این سطح بهینه بالاتر رود رابطه‌ای غیر خطّی شکل می‌گیرد و هرچه استرس و به تبع آن اضطراب بالاتر رود از کارآمدی فرد کاسته می‌شود.
بحث ما با توجّه به زمان اندک باقی مانده به وقت کنکور دانش‌آموزان در مورد این پدیده و چگونگی مدیریت اضطراب ناشی از آن است؛ پس باید گفت که در کنکور هم استرس در سطح بهینه‌ی آن مورد نیاز و در خود فعالیت نهفته شده است، که اگر از حد بهینه بیشتر شود کارآمدی دانش‌آموز پایین خواهد آمد و این امر مداخلات و راهکارهایی برای مدیریت و مهار استرس و اضطراب کنکور را می‌طلبد:
١- یکی از منابع افزایش استرس و اضطراب کنکور در دانش‌آموزان در واقع انتظارات والدین، معلّمان و مشاوران تحصیلی و خود دانش‌آموز به نسبت عملکرد خود است است که استرس و به تبع آن اضطراب زیادی به دنبال خواهد داشت کرد پس می‌توان گفت بحث انتظار اطرافیان که شاید انتظاراتی غیر واقع‌بینانه باشد همان تقاضاهای محیط محسوب می‌شوند که منجر به بروز این تغییرات جسمی و روانی و در یک کلمه، استرسی مخرّب خواهد شد؛ در نتیجه انتظارات اطرافیان والدین و معلّمین و خود دانش‌آموز به نسبت توانمندی‌هایش باید واقع‌بینانه باشد.
٢- ویلیام گلسر روان‌پزشک پیشرو و شهیر بین‌المللی(١٩٢٥-٢٠١٣) در کتاب «مدارس بدون شکست» به دو نوع هویّت حاصل از مدارس اشاره می‌کند: ١-هویّت شکست ٢-هویّت توفیق. هویّت شکست در دانش‌آموزانی که ارزش وجودی و احساس ارزشمندی آنان به برون‌داد و نتایج تحصیلی به دست آمده در مدارس گره خورده شکل می‌گیرد که در تمام مراحل زندگی این احساس شکست‌خوردگی را با خود به همراه داشته و توانمندی‌هایش زیر سؤال رفته و از گردونه‌ی رشد خارج می‌شود. امّا هویّت توفیق که در آن دسته از دانش‌آموزانی که احساس ارزشمندی آنان متصل به خروجی‌های مدرسه نبوده است شکل می‌گیرد. پس با توجّه به این تعاریف والدین ما در عمل و رفتار و در کلام باید این حس را به فرزندان خود منتقل کنند که احساس ارزشمندی آنان منوط به قبولی در کنکور و فلان رشته‌ی تحصیلی و فلان دانشگاه نیست و عشق به فرزندشان ربطی به خروجی و نتایج به دست‌آمده از کنکور ندارد؛ قطعاً این نگرش در مدیریت استرس و اضطراب دانش‌آموزان کنکوری مؤثر خواهد افتاد.
٣- و امّا مبحث دیگری که در کشور ما کمتر بدان پرداخته شده است، آموزش مهارت نگرش‌های چندمحوری است. دنیا هیچ وقت متصل به یک نقطه به‌عنوان هدف نیست پس باید دانش‌آموزان و فرزندانمان را به‌گونه‌ای آموزش دهیم که بتوانند نگرش‌های تیزبینانه‌ی چندمحوری به نسبت ادامه تحصیل و انتخاب شغل داشته باشند، به این شکل که اگر این رشته نشد رشته‌های دیگر. این موقعیت نشد موقعیتی دیگر. چرا که پژوهش‌ها نشان می‌دهد در مباحث شغلی آدم‌های موفّق کسانی هستند که نگرش‌های چندگانه شغلی و حرفه‌ای دارند به این شکل که اگر هدفی محقق نشد هدف دیگر. پس ایجاد نگرش‌های چندگانه به شغلی و حرفه‌ای در مدیریت استرس و اضطراب کنکور دانش‌آموزان تأثیرگذار است.
٤- و نکته‌ی دیگری که حائز اهمّیت است به وجود آمدن حسّ بادکنکی و تو خالی در دانش‌آموزان در اثر نتایج کنکورهای آزمایشی و تشویق‌های پی در پی اطرافیان و تکرار جملاتی چون: «تو می‌توانی تو می‌توانی» است که به تبع و انتظار از خود تا حدّ زیادی بالا می‌رود چرا که اگر فرد باور نداشته باشد که توانمند است می‌تواند گفتن و تکرار این جملات حتّی مسمّی به ضدّ باشد و باعث افزایش استرس و اضطراب ایشان شود. پس تا جایی که امکان دارد از دادن این حسّ بادکنکی به دانش‌آموزان بپرهیزیم.
٥- ما می‌بینیم که در چند روز مانده باقیمانده به زمان کنکور حالتی در دانش‌آموزان ایجاد می‌شود که احساس می‌کنند چیزی بلد نیستند و سؤالهایی که هفته‌ی قبل به آنها پاسخ می‌دادند، الان توانایی پاسخگویی آن را ندارند و حسّ می‌کنند ذهنشان خالی شده است. باید در کنارشان بود و همراه با همدلی به آنان اطمینان دهیم که این احساس خالی شدن و تهی شدن طبیعی و فراگیر و ناشی از استرس و اضطراب کنکور هست و به دانش‌آموز کمک کنیم تا به درک و پذیرش لازم برسد.
٦- تا این‌جای بحث از راهکارهای صحبت کردیم که والدین و پرسنل مدارس و خود دانش‌آموزان در انجام آن دخیل بودند؛ امّا چند تکنیکی برای مهار اضطراب و استرس کنکور پیشنهاد می‌شود که انجام آن بر عهده‌ی خود دانش‌آموز است. نکته‌ای که مجدّد لازم به یادآوری است این است که قرار نیست این اضطراب و استرس از بین برود بلکه باید مدیریت شود؛ امّا مدیریت این استرس و اضطراب تکنیک‌های روانشناختی و روان‌درمانی را می‌طلبد البته به شرط به رسمیت شناختن ماهیت استرس و اضطراب و درک و پذیرش آن به سه تا از این تکنیک‌ها می‌پردازیم:
الف) از دانش‌آموز و فرزندمان می‌خواهیم که چشم‌هایش را ببندد و تصوّر کند که در ساحل دریاست و قصد دارد موج‌سواری کند و منتظر است تا موجی مناسب از آن طرف دریا آمده و بر آن سوار شود؛ موجی که می‌تواند باعث آسیب به یک نفر شود در عین حال برای موج‌سوار بهترین لذت‌ها را در پی دارد. این موج همان استرس و اضطراب کنکور هست که تو روی آن سوار می‌شوی و آن را در کنترل و اختیار خود در می‌آوری. در واقع استرس و اضطراب و عاطفه‌ای عجیب شده با انسان است و هر قدر از آن فرار کنیم بیشتر ما را دنبال خواهد کرد؛ پس تصویرسازی موج‌سواری بر استرس و اضطراب کنکور در مدیریت آن مؤثر است.
ب) و امّا تکنیک روانشناختی دیگری که در این راستا مطرح است؛ گفت‌وگو کردن با استرس و اضطراب خود است یعنی از فرزندمان و دانش‌آموزمان بخواهیم از امروز تا زمان کنکور بارها با اضطراب خود مثل موجود زنده‌ای که در گوشه‌ای اتاق نشسته به گفت‌وگو بپردازند و آن را روی کاغذ نوشته و مطالعه کنند که با استفاده از این تکنیک دانش‌آموز حالتی را تجربه می‌کند که در پی آن اضطراب را در کنار خود و دوست خود می‌یابد؛ دوستی که در این مسیر همراه وحتی یاریگر او بوده است. با او حرکت خواهد کرد امّا کوچکتر و ضعیف‌تر از دانش‌آموز که این روش تأثیر زیادی در مدیریت این اضطراب دارد.
ج) امّا تکنیک دیگری که در مسیر مدیریت اضطراب استرس پیشنهاد می‌شود، «نردبان شهامت» است؛ از دانش‌آموز و فرزند خود می‌خواهیم که نردبانی را تا تصوّر کند که برای بالاتر رفتن از پلّه‌ای به پلّه‌ی دیگر نیاز به مهارت‌هایی دارد از او می‌خواهیم تصوّر کند که به پلّه‌ی آخر رسیده، از آنجا به اضطراب خود نگاه می‌کند و آن را زیر پای خود می‌بیند و با او گفت‌وگویی مبنی بر این‌که با وجود این‌که در طول این سال با من بودی امّا باز من تلاشم را ادامه دادم و در حال حاضر این بالا هستم. این تکنیک هم می‌تواند در راستای مدیریت استرس و اضطراب کنکور تأثیرگذار باشد. امّا دانش‌آموزانی هستند که این استرس‌ها با زمینه‌های اضطرابی قبلی که در آنها درمان نشده است ترکیب می‌شوند و به شکل حالت تهوّع، سردرد‌های شدید و بیخوابی شدید در چند شب باقیمانده‌ی کنکور خود را نشان می‌دهد که نیاز به دریافت کمک‌های تخصصی (دارو درمانی کوتاه‌مدت و روان‌درمانی) خواهند داشت.
در پایان امید داریم که مسؤولان و مؤسّسات مربوطه در سال‌های آینده، برنامه‌های منسجم برای آموزش مهار و مدیریت اضطراب و همچنین آموزش مهارت نگرش‌های چندگانه‌ی حرفه‌ای داشته باشند و آرزوی توفیق برای همه‌ی دانش‌آموزان کنکوری این‌که بتوانند بر موج اضطراب خود سوار شده و آن سطحی از توانمندی و مهارت را که به دست آورده‌اند با توکل بر خدا به منصه‌ی ظهور برسانند.
نظرات